شاه چراغ

شاهْ‌چِراغ، از زیارتگاههای مهم شیعیان، مدفن احمد بن موسی بن جعفر (ع) (د ح 203 ق / 818 م)، از فرزندان امام موسى کاظم (ع). آگاهیها دربارۀ زندگی وی بسیار اندک است و در منابع، تنها به مقاطعی از زندگی او پرداخته شده است.
آورده‌اند که پس از شهادت امام موسى کاظم (ع)، علی بن موسی الرضا (ع) که پدر جانشینی او را تصریح کرده بود، ودایع امامت را از ام‌احمد، همسر امام کاظم (ع)، مطالبه، و مادر احمد آنها را تسلیم وی کرد. سپس احمد در حضور مردمی که او را پیشوا می‌پنداشتند، امامت برادر را تصدیق، و با وی بیعت کرد (ابن‌بابویه، 1 / 20 بب‍ ؛ نیز نک‍‌ : ملک‌الکتاب، 144-145). گفته‌اند که پس از امام موسى کاظم (ع)، شماری از پیروانْ امامت را از آن احمد دانسته‌اند (نک‍‌ : کشی، 472؛ اشعری، 29-30).
نظرهای مختلفی دربارۀ جایگاه واقعی قبر احمد ‌بن موسى (ع) در منابع ذکر شده است (نک‍ : بیهقی، گ 87 پ؛ اعتماد‌السلطنه، مرآة ... ، 4 / 2297؛ روضاتی، 77-80). برخی از منابع متأخر، اکتشاف قبر را به زمان عضدالدولۀ دیلمی نسبت داده‌اند (نک‍ : مجدالاشراف، 10 بب‍‌ ). این نسبت از آن نظر درخور تأمل است که اگر فردی از بزرگان اهل بیت در شیراز وفات یافته بود، شاید عضدالدولۀ دیلمی شیعی بدان عنایتی خاص مبذول می‌کرد و با توجه به علاقه‌ای که به ساختن ابنیه و عمارات داشت (نک‍ : مقدسی، 329، 339، 341؛ ابن‌جوزی، 14 / 289)، مقبره‌ای برای او می‌ساخت. بعضی با فرض صحت داستان عضدالدوله، پنداشته‌اند که حوادث زمان سرانجام منجر به اکتشاف مجدد قبر در دورۀ اتابکی شده است (نک‍ : تشیّد، 171). در این زمان، جسد شخصی را یافتند که بر خاتم او نقش «العزة للٰه احمد ‌بن موسى» دیده می‌شد (نک‍ : احمد زرکوب، 198؛ جنید، شد الازار، 289). به گفتۀ جنید شیرازی، بر مدفن احمد «گنبد بساختند و بعد از آن، اتابک ابوبکر بلندتر از آن کرد و در چند صباح نور از آن می‌تافت، چنان‌که بسیار کس می‌دیدند» (هزارمزار، 335). عنوان «شاه‌چراغ» برای احمد، ظاهراً برگرفته از داستانی، حاکی از ساطع‌شدن نوری از محل جسد در زمان عضدالدوله بوده است (نک‍ : تشید، 170-171).
در ایران، بقاع دیگری منتسب به احمد ‌بن موسى (ع) وجود دارد که بعضی به «شاه‌چراغ» معروف‌اند (نک‍ : نراقی، 170-174؛ ایزدپناه، 2 / 16- 18، 73؛ پاپلی، 619، 632).

بقعۀ احمد ‌بن موسى (ع) در شیراز

 بقعۀ احمد‌ بن موسى (ع) از قدیم در زمرۀ مزارات مشهور بوده است (نک‍ : حمدالله، 115-116؛ ابن‌بطوطه، 1 / 222). در پی کشف مدفن، به دستور اتابک ابوبکر بن سعد بن زنگی بقعه‌ای بر آن ساخته شد که به‌تدریج رونق یافت. در 744 ق / 1343 م، تاش (تاشی) خاتون، مادر ابواسحاق اینجو، برای آن قبه‌ای مرتفع، و پیوسته به بقعه نیز مدرسه‌ای ساخت که بعدها از بین رفت (احمد زرکوب، 197- 198؛ جنید، شد الازار، 289-292؛ فرصت، 445؛ نیز نک‍ : دبا، 5 / 165)؛ او قرآنهایی هم برای مقبره وقف کرد و در حدود سال 750 ق / 1349 م قبر خود را در جوار آن تدارک دید (جنید، همان، 292؛ کریمی، 81-83). در همین دوره، ابن‌بطوطه دربارۀ این بقعه و مراسمی که در آنجا برگزار می‌شود، شرحی آورده است (نک‍ : بخش بعدی).
به گفتۀ تاورنیه (نیمۀ سدۀ 11 ق / 17 م) بنای آجری شاه‌چراغ به‌سبب توجه مردم، بهتر از دیگر اماکن مذهبی شیراز حفظ شده بود و تداول عنوان «شاه‌چراغ» دست‌کم به این دوره می‌رسد (II / 401).

تعمیرات

ساختمان شاه‌چراغ چندبار، بیشتر به‌سبب زلزله، آسیب دیده، و در سده‌های متأخر، تعمیرات چشمگیری در آن صورت گرفته است. بنابر متن وقف‌نامه‌ای در 912 ق / 1506 م، حبیب‌الله شریفی، متولی مقبره، آن را بازسازی، و در ساختمان و تزیینات آن دگرگونیهایی ایجاد کرد. تعمیراتی دیگر در‌ پی خرابی ناشی از زلزله در 997 ق / 1589 م، به پشتوانۀ موقوفات، و سپس تعمیراتی در سالهای 1142 و 1146 ق / 1729 و 1733 م انجام گرفت.
نادر شاه افشار پس از تعمیر بنا، امر به ساختن قندیلی از طلا کرد که تا زلزلۀ سال 1239 ق / 1824 م برجا بود. در زمان حکمران فارس، حسینعلی میرزا فرمانفرما، با فروش آن و نیز با درآمد موقوفـات میمند به بازسازی کلـی بنـا و ساختن گنبد پـرداختند. رواج بیتی در میان مردم شیراز، پیش از ویرانی آن گنبد، نشان از ترک‌دار‌بودن آن دارد. ضریحی نقره‌ای نیز در 1243 ق برای مزار ساخته شد (نک‍ : استرابادی، 114؛ بسمل، 69، 753؛ فسایی، 1 / 512-514، 2 / 1186-1187؛ هدایت، 10 / 106؛ فرصت، 446؛ مجدالاشراف، 86-87؛ کریمی، 84-85؛ مصطفوی، 64؛ سامی، 579). در 1258 یـا 1259 ق / 1842 یا 1843 م فرهاد میرزا، حکمران شیراز، ساختمان آن را آیینه‌کاری کرد (هدایت، 10 / 276؛ فسایی، 1 / 782). گنبد که دیگربار بر اثر زلزلۀ سال 1269 ق شکسته شده بود، به دستور ظهیرالدوله تعمیر شد. افزون‌برآن، در 1273 ق، مؤیدالدوله تعمیراتی در حجره‌ها و صحن صورت داد (اعتمادالسلطنه، مرآة، 2 / 1275، المآثر ... ، 66؛ فسایی، 2 / 1187).
درهای سیمین رواق در 1289 و 1309 ق از سوی ظل‌السلطان مسعود‌ میرزا و حاجی نصیر‌الملک، و ضریح نقره‌ای برای بار دوم، در 1306 ق ساخته شدند (فرصت، 446-447؛ هدایت، 10 / 106؛ بهروزی، بناها ... ، 165). تصویرهایی از بقعه، مربوط به آغاز سدۀ 13 ق / 19 م در دست است که گنبد را از نوع شلغمی و پوشیده از کاشیهایی با طرح بازوبندی نشان می‌دهد (دیولافوا، 443؛ فرصت، تصویر 50). ویرانی بنای شاه‌چراغ بر اثر زلزلۀ سالهای 1239 و 1240 ق / 1824 و 1825 م نیز منجر به اقدام برای تجدید عمارت و دگرگونی طرح آن گردید (بسمل، 738، 743، 753؛ سپهر، 138).
در سالهای 1336-1342 ش گنبد بازسازی، و تغییراتی در بقعه داده شد. نقاشیهای روی گچ مربوط به دورۀ صفوی را که با گچ و آیینه پوشانده شده بود، بیرون آوردند («ساختمان ... »، 12؛ مصطفوی، همانجا؛ مهراز، 478- 479). در 1345 ش، درِ نقرۀ طلاکاری و میناکاری کنونی که ساختۀ دست هنرمندان اصفهان است، به‌جای درِ نقره‌ای ظل‌السلطانی نصب شد و در قدیم به موزه انتقال یافت. در دهۀ 1350 ش، اجرای طرح توسعه و نوسازی مجموعۀ شاه‌چراغ و بناهای اطراف آن آغاز شد (نک‍ : سامی، 581؛ طرح ... ، جم‍‌ ).
مقبرۀ احمد‌ بن موسى (ع)، اکنون در ضلع غربی صحنی نوساز واقع است که بقعۀ محمد‌ بن موسى (ع) را نیز در ‌بر دارد. این صحن دارای رواقهایی در پیرامون، و دو ورودی اصلی و دو خروجی به سوی مسجد جامع عتیق و بازار است. قبر بعضی از دانشمندان، ادیبان و عارفان نیز در حیاط و محوطۀ بقعۀ شاه‌چراغ قرار داشته است، ازجمله میرزا ابوالقاسم سکوت (د 1238 ق / 1823 م)، وصال شیرازی (د 1262 ق / 1846 م)، فرزندان وصال، نیز جلال‌الدین مجدالاشراف (د 1331 ق / 1913 م) و دیگران (فرصت، 447؛ بهروزی، همان، 163).

بنای کنونی

در مرقد کنونی، نشانی از بنای سدۀ 7 ق / 13 م دیده نمی‌شود (ویلبر، 105). صرف‌نظر از ایوان ده‌ستونی جدید، بر مبنای تصاویر موجود، بنا بیشتر به وضع سدۀ 13 ق / 19 م آن مشابهت دارد (نک‍ : دیولافوا، همانجا). با‌این‌حال، بیشترین بخش آن نوسازی، و به شیوۀ سنتی تزیین شده است (غلامی). تزیینات ستونها و طاق ایوان از چوب است. در دو گوشۀ این ایوان از قدیم تا کنون، دو گلدستۀ کاشی‌کاری وجود دارد. گنبد، که در فاصلۀ سالهای 1336 تا 1342 ش بازسازی شده، به شکل شلغمی با شکمی فرورفته‌تر از گنبد قدیم و با پوششی از کاشی معرق با طرح اسلیمی است. این گنبد تا حدودی شکل «سَرْوَک» را که گنبد متداول در شیراز بوده، حفظ کرده است (سامی، همانجا؛ پیرنیا، 128).
داخل حرم را با آیینه‌کاری ساده و رنگین روی بدنه‌ها، مقرنسها و کاربندیها تزیین کرده‌اند. بر گریو گنبد، کتیبه‌ای به خط ثلث حاوی سورۀ فتح (48)، به تاریخ 1246 ق به‌صورت آیینه‌کاری وجود دارد. بر بخشهایی از دیوار حرم (به‌ویژه بر گیلوییها)، کتیبه‌هایی به خط خوش ثلث و نستعلیق و بیشتر بر زمینۀ لاجوردی نوشته شده، که اشعار و کتابت برخی از آنها از وقار، فرهنگ و یزدانی (فرزندان وصال) است. برای تزیین بدنه‌ها، از گچ‌بری بر زمینۀ رنگی و نیز نقاشی استفاده شده، که بیشتر بازمانده از سده‌های گذشته است (فرصت، 446؛ سامی، 580؛ روحانی، 475؛ نیز غلامی). ضریح نقره‌ای کنونی که تاریخ 1342 ش / 1383 ق بر آن دیده می‌شود، به دست هنرمندان شیرازی ساخته شده، و دارای 3 کتیبه به خطهای ثلث و نستعلیق، شامل آیاتی از سوره‌های نور (24) و دهر (76) و نیز قصیده‌ای به زبان فارسی است. مزار و ضریح چنان‌که در دیگر بقاع شیراز هم دیده می‌شود، در زیر گنبد قرار ندارد (سامی، 583؛ مصطفوی، 64؛ غلامی). بقعه در 1318 ش به شمارۀ 363 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

موقوفات

شاه‌چراغ از قدیم موقوفاتی داشته که میمند و توابع آن (ملک تاش خاتون) و بعضی روستاها، ملکها، گرمابه‌ها، دکانها و جز آنها از آن جمله بوده است. تاش خاتون مدرسه و زاویه‌ای برای مقبره ساخت و مصحفی مذهب در 30 جزء به خط پیر‌یحیى جمالی صوفی، به تاریخ کتابت 746 ق وقف آن کرد که اکنون در موزۀ پارس نگاهداری می‌شود (نک‍ : امداد، 143؛ کریمی، 81، 84). در زمان شاه‌ اسماعیل صفوی بر املاک موقوفۀ میمند افزوده شد (بسمل، 69؛ فسایی، 2 / 1565؛ کریمی، 84؛ دانش‌پژوه، 234، 236-237). اسنادی وجود دارد که چگونگی امور املاک موقوفه و مخارج بقعه را در دورۀ قاجار نشان می‌دهد (نک‍ : همو، 233 بب‍‌ ). در سالهای 1304-1307 ق / 1887-1890 م، ظاهراً از مازاد درآمد موقوفات شاه‌چراغ، در نزدیکی آن، کاروان‌سرایی ساخته شد (فسایی، 2 / 1225-1226؛ فرصت، 504). از حدود 50 سال پیش به این‌سو، تصرفاتی در املاک موقوفۀ میمند پدید آمده است (نک‍ : سامی، 502).

کتابخانه

کتابخانه‌ای که به‌دنبال وقف قرآنها و شاید دیگر کتب، به فرمان تاش خاتون، به‌تدریج برای بقعه فراهم شد، از حوادث مصون نماند. در آغاز سدۀ 10 ق / 16 م کتابخانه بازسازی، و دایر شد (کریمی، همانجا). کتابخانۀ کنونی حاصل احیای کتابخانۀ ازدست‌رفتۀ قدیم است و بیشتر از کتابهای اهدایی خطی و چاپی تشکیل شده، و فهرست کتابهای خطی آن انتشار یافته است (نک‍ : بهروزی، فهرست ... ، 1 / «الف» ـ «ب»).

موزه

 بقعه دارای موزۀ کوچکی از آثار پیش از اسلام و دورۀ اسلامی ایران است شامل قرآنهای خطی، کاشیهای دوره‌های مختلف تاریخی، درهای نقره و جز آنها (سامی، 581؛ غلامی).

مآخذ

ابن‌بابویه، محمد، عیون اخبار الرضا (ع)، به کوشش مهدی حسینی لاجوردی، قم، 1377 ق؛ ابن‌بطوطه، رحلة، به کوشش محمد عبدالمنعم عریان، بیروت، 1407 ق / 1987 م؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، المنتظم، به کوشش محمد عبدالقادر عطا و مصطفى عبدالقادر عطا، بیروت، 1412 ق / 1992 م؛ احمد زرکوب، شیرازنامه، به کوشش اسماعیل واعظ جوادی، تهران، 1350 ش؛ استرابادی، محمدمهدی، جهانگشای نادری، به کوشش عبدالله انوار، تهران، 1341 ش؛ اشعری، ابوالحسن، مقالات الاسلامیین، به کوشش هلموت ریتر، بیروت، 1400 ق / 1980 م؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار، تهران، 1306 ق؛ همو، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1367 ش؛ امداد، حسن، شیراز در گذشته و حال، شیراز، 1339 ش؛ ایزدپناه، حمید، آثار باستانی و تاریخی لرستان، تهران، 1363 ش؛ بسمل شیرازی، علی‌اکبر، تذکرۀ دلگشا، به کوشش منصور رستگار فسایی، شیراز، 1371 ش؛ بهروزی، علینقی، بناهای تاریخی و آثار هنری جلگۀ شیراز، شیراز، 1354 ش؛ همو، فهرست کتب خطی، شیراز، 1360 ش؛ بیهقی، علی، لباب الانساب، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ ملی ملک، شم‍ 656‘ 3؛ پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367 ش؛ پیرنیا، محمدکریم، «گنبد در معماری ایران»، مجلۀ اثر، تهران، 1370 ش، شم‍ 20؛ تشیّد، علی‌اکبر، قیام سادات علوی، تهران، 1331 ش؛ جنید شیرازی، ابوالقاسم، شد الازار، به کوشش محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1328 ش؛ همو، هزارمزار (ترجمۀ شد الازار)، ترجمۀ عیسی بن جنید شیرازی، به کوشش عبدالوهاب نورانی وصال، شیراز، 1364 ش؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362 ش؛ دانش‌پژوه، محمدتقی و ایرج افشار، «کتابخانۀ آستانۀ شاه‌چراغ»، نسخه‌های خطی، نشریۀ کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، تهران، 1346 ش، دفتر 5؛ دبا؛ روحانی وصال، گلشن وصال، تهران، 1319 ش؛ روضاتی، محمدعلی، جامع الانساب، اصفهان، 1335 ش؛ «ساختمان گنبد حضرت شاه‌چراغ»، ماهنامۀ هنر و مردم، تهران، 1341 ش، س 1، شم‍ 1؛ سامی، علی، شیراز، شهر جاویدان، شیراز، 1363 ش؛ سپهر، عبدالحسین، یادداشتهای ملک‌المورخین، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1368 ش؛ سید مرتضى، علی، الفصول المختارة، نجف، 1365 ق؛ طرح توسعه و نوسازی مجموعۀ دینی شاه‌چراغ، مهندسین مشاور داخلی، 1351 ش؛ غلامی، یدالله، تحقیقات میدانی؛ فرصت، محمدنصیر، آثار العجم، به کوشش علی دهباشی، تهران، 1362 ش؛ فسایی، حسن، فارس‌نامۀ ناصری، به کوشش منصور رستگار فسایی، تهران، 1367 ش؛ قرآن کریم؛ کریمی، بهمن، راهنمای آثار تاریخی شیراز، تهران، 1344 ش؛ کشی، محمد، معرفة الرجال، اختیار طوسی، به کوشش حسن مصطفوی، مشهد، 1348 ش؛ مجدالاشراف، محمدرضا، آثار الاحمدیه، بی‌جا، 1323 ق؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، 1343 ش؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش محمد مخزوم، بیروت، 1408 ق / 1987 م؛ ملک‌الکتاب شیرازی، ریاض الانساب و مجمع الاعقاب (بحر الانساب)، بمبئی، 1302 ق؛ مهراز، رحمت‌الله، بزرگان شیراز، تهران، 1348 ش؛ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران، 1348 ش؛ هدایت، رضاقلی، ملحقات روضة الصفا، تهران، 1339 ش؛ نیز:

Dieulafoy, J., La Perse, la Chaldée et la Susiane, Tehran, 1989; Tavernier, J. B., Suite des voyages, Arouen, 1713; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran (The Ilkhānid Period), Princeton, 1955.